बहू प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाः किन उदासीन छ नेपाल?

Earlier in the series: 

एन्टिबायोटिक युगको अन्त र चिकित्सा विज्ञानको अन्धकार यात्राः पृष्ठभुमि

मानव ब्याक्टेरिया द्वन्द्वः यसरी हार्दैछ नेपाल

नेपालको सन्दर्भमा संक्रमणलगायत धेरै रोग र समस्याहरुको उपचार जटिल, महंगो र कम प्रभावकारी हुने तथा त्यस्तो उपचार उपलब्ध नभएर विदेश गएर कष्टसाथ महंगो उपचार गर्नुपर्ने बाध्यतासित धेरै नेपालीहरु परिचित छन् । तर किन हुन्छ त्यस्तो? हामीकहाँ त्यस खालको उपचारका लागि स्रोत साधन नपुगेको हो कि अन्यत्र आइसकेको प्रविधि नआइपुगेको हो? कि हामीकहाँका चिकित्सकहरुमा यथोचित ज्ञान र सीप नपुगेर त्यस्तो भएको हो? 

नेपालमा उपलब्ध स्वास्थ्य सेवा कमसल हुनु र छिमेकीहरुले राम्रो प्रगति गर्दा पनि हामीहरुले अन्य क्षेत्रजस्तै यो क्षेत्रमा पनि अपेक्षित प्रगति गर्न नसक्नुका पछाडि माथिका तीनै कारणहरुको आंशिक भुमिका रहेको छ । तर नेपालसित सम्बन्धित यस्ता खास समस्याबाहेक जन स्वास्थ्यको क्षेत्रमा अरु यस्ता समस्या पनि छन्, जसका आयामहरु विश्वव्यापी छन् । ती समस्याहरुसित जुध्न अत्याधुनिक स्वास्थ्य सेवा हुने विकसित देशहरुलाई समेत हम्मे पर्दै आएको छ । 

बर्ड फ्लूजस्ता एकसाथ एकभन्दा बढी महादेशमा महामारीका रुपमा फैलिने सम्भावना बोकेका संक्रमणहरुदेखि रसायन र कीटनाशक ओषधिहरुको बढ्दो प्रयोगले महामारीका रुपमा फैलिंदै गरेको क्यान्सरसम्म, मानव जातिको अहिलेको पुस्ताका लागि ठूलो चुनौती भएर खडा भएका छन् । 

यो परिप्रेक्ष्यमा तत्कालै संकटको स्थिति निम्त्याउन थालेको एन्टिबायोटिक प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाको समस्याबारे यसअघि समग्रमा चर्चा गरिएको थियो र यो खण्डमा चाहिं खास गरी नेपालको परिप्रेक्ष्यमा समस्याको गम्भीरताबारे चर्चा गरिनेछ ।  

बहू प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाहरुको उत्पत्ति र बिस्तारबाट नेपाल डराउनु पर्ने खास केही कारणहरु छन्ः

• खूला बजार अर्थतन्त्रका कारण संसारमा कहीं पनि आविष्कार भएका एन्टिबायोटिक लगायतका औषधिहरु नेपाल सजिलै पुग्छन् । तर संसारको कुनै एउटा कुनामा बहू प्रतिरोधी ब्याक्टेरिया विकास भयो भने त्यो सजिलै अर्को कुनामा पुग्छ र कहीं गए पनि त्यसका लागि एन्टिबायोटिकहरुले काम गर्दैनन् । त्यसबाहेक त्यस्ता ब्याक्टेरियाले गर्ने संक्रमणको उपचार यति महँगो छ कि औसत नेपालीले या त घरखेत बेचेर उपचार गर्नुपर्छ वा विना उपचार मर्नुपर्छ । नेपालका अस्पतालहहरुमा अहिले पनि सर्सर्ती हेर्ने हो भने स्पष्ट हुन्छः ठूलो रोग वा अपरेशनका लागि अस्पताल भर्ना भएका बिरामीहरुका लागि अस्पतालका अन्य शुल्कको भन्दा औषधिको भार चर्को हुन्छ र तीमध्ये बढी महँगा औषधिहरु धेरै अवस्थामा एन्टिबायोटिकहरु हुन्छन् ।

• विकसित तथा विधि र थितिको राजनीति भएका देशहरुमा स्वास्थ्य क्षेत्रले रोगहरुसित लड्न धेरै रणनीतिहरु एकसाथ अपनाउँछन् । अस्पतालमा हुने संक्रमणबाट बच्न अस्पताल परिसरमा असेप्सिस र स्टेरिलाइजेशनको उत्कृष्ट व्यवस्था हुन्छ, त्यसैले डरलाग्दो ब्याक्टेरिया पनि एक जनाबाट अर्कोमा झट्टै फैलिंदैन । तर हामीकहाँ स्थिति उल्टो छ । देशको समग्र भद्रगोल स्थिति स्वास्थ्य क्षेत्रमा पनि झल्किन्छ । चिकित्सकहरुको ध्यान जति संक्रमणहरुको उपचार गर्नतिर छ तर संक्रमण रोक्नका लागि अपनाइने प्रणालीहरु या त शुरु नै भएका छैनन्,  अस्तव्यस्त छन्, या निष्काम भएका छन् । परिणामस्वरुप संक्रमण नियन्त्रणका लागि एन्टिबायोटिकहरु एउटै हतियारका रुपमा प्रयोग हुन्छन् र ब्याक्टेरियाहरुले छिट्टै प्रतिरोधी क्षमता विकास गर्न सक्छन् अनि अन्यत्र भए सजिलै नियन्त्रणमा आउन सक्ने संक्रमण हामीकहाँ महामारी बनेर फैलिन सक्ने सम्भावना उच्च हुन्छ ।

• स्तरीय स्वास्थ्य सेवामा पहुँचको अभावका कारण नेपालको कुनै गाउँ वा शहरमा बहु प्रतिरोधी ब्याक्टेरिया विकसित भयो भने त्यो ब्याक्टेरिया वर्षौंसम्म समाजमा घुमिरहेर हजारौं मानिसलाई संक्रमित गरेर प्रतिरोधी क्षमता बढाइसकेपछि मात्र पत्ता लाग्ने वा पत्तै नलागी मानिसहरुको ज्यान लिने सम्भावना हुन्छ । एनडीएम एटको आविष्कार पनि त्रि वि शिक्षण अस्पताल र जापानको विश्वस्तरीय प्रयोगशालासँगको सहकार्यबाट मात्र सम्भव भएको थियो । त्यस्तो सहकार्यको अभावमा उक्त जिन भएको ब्याक्टेरिया दशकौं पत्ता नलागी रहन सक्ने थियो ।

•  अक्सर संक्रमणजन्य रोगहरु सरसफाइमा कम ध्यान पुगेका विपन्न समुदायहरुमा फैलिने गर्छन् । नेपालको बहुसंख्यक जनसंख्याले त्यस्तो मापदण्ड पूरा गर्छ । यो स्थितिमा कठोर खालको संक्रमण एक पल्ट देखा परेपछि त्यसलाई महामारीमा बदलिनबाट रोक्न ज्यादै कठिन हुन्छ ।

• महामारी फैलिएको अवस्थामा देशभर सामञ्जस्य गरेर त्यसलाई नियन्त्रण गर्नमा राज्य र यसअन्तर्गतका निकायहरुको केन्द्रीय भुमिका हुन्छ । तर हामीकहाँ एकतिर राज्य सुस्त छ भने अर्कोतिर नागरिकहरुको राज्यप्रतिको विश्वास कम छ । राज्यलाई झुक्याएर कुखुरापालकहरुले देशभर बर्ड फ्लू रोग फैलाएजस्तै अरु कुनै महामारी फैलिने अवस्था आयो भने मानिसहरुले लाखौं मानिसको ज्यान जाने खतरा मोलेरै भए पनि आफ्नो तत्कालीन लाभ लिएरै छाड्ने अवस्था छ ।

एन्टिबायोटिक दुरुपयोगको परिणाम

डा लोक बहादुर श्रेष्ठ

एन्टिबायोटिक भन्नाले कुनैपनि बस्तु जसले जीवाणुलाई नाश गर्ने वा वृद्धिलाई रोक्ने गर्दछ र मानिसलाई रोगबाट छुटकारा दिलाउँछ भन्ने बुझिन्छ । सन् १९२८ मा एलेक्जेन्डर फ्लेमिङले फंगसबाट पेनिसिलिन निकालेर एन्टिबायोटिक आविष्कार गरेका हुन। यसको आविष्कारले हाम्रो मानव जीवनमा ठुलो योगदान दिएको छ। कुनै समयमा ज्यान लिन सक्ने रोगहरु अहिले सजिलै निको पार्न सकिन्छ। आधुनिक युगमा सबैभन्दा धेरै प्रयोग गरिने औषधिहरुमा एन्टिबायोटिकहरु नै पर्छन्।

एन्टिबायोटिक हाम्रो लागि यति लाभदायी भएतापनि यसको दुरुपयोगले भने धेरै नै नोक्शानी हुने गर्दछ। रोग पत्ता नलागी जथाभावी खानु, डोज पूरा नगर्नु, डाक्टरको पुर्जा बिना कीन बेच हुनु, अयोग्य व्यक्तिले औषधि पसल चलाउनु जस्ता समस्याले एन्टिबायोटिकको दुरुपयोग भइरहेको छ।

विकसित देशहरुमा एन्टिबायोटिक किन्न लाई डाक्टरको पुर्जा अनिबार्य हुनुपदर्छ, पुर्जा बीनाको किन बेच गैर कानुनी ठहर हुने गर्दछ। औषधि पसल चलाउनलाई उचित शिक्षा लिएको हुनुपर्दछ। बिरामीले पनि डाक्टरको सल्लाह अनुसार, रोग पत्ता लागेपछि मात्र औषधि खरिद गर्ने गर्छन। हाम्रो देशमा भने स्थिति बेग्लै छ, साधारण रुघा खोकी मात्र लाग्दा पनि सिधै औषधि पसलमा गएर एन्टिबायोटिक माग्ने गरिन्छ। बिरामीको रोग के हो, केहि नबुझिकन औषधि किन बेच हुन्छ र बिरामीले खान्छन पनि। त्यति गर्दा पनि निको भएन भने मात्र अस्पताल जाने गरिन्छ।

यदि समयमै राम्रोसँग जाँच गराएको खण्डमा बिरामीको लक्षण अनुसार, प्रयोगशालाको रिर्पोट, एक्स रे आदिको रिर्पोट हेरेर आवश्यकता अनुसार उचित उपचार पाईन्छ। औषधि चाहिने वा नचाहिने, कुन औषधि कसरी खाने, यसको नकरात्मक असर के हुन सक्छन सबै कुरा को जानकारी पाईन्छ।

एन्टिबायोटिकको जथाभावी प्रयोगले सुक्ष्मजीवाणुहरु त्यस एन्टिबायोटिकसंग लड्ने क्षमता विकास गर्दछन र बिस्तारै यसको प्रभाव कम हुदै जान्छ। कालान्तरमा यसले कुनै पनि जीवाणु लाई नाश गर्न सक्दैन। त्यसपछि हामी अरु नयां र महंगा औषधितिर लाग्न बाध्य हुन्छौ। शुरुमा पेनिसिलिनले सजिलै नाश गर्नसक्ने जीवाणुहरु अहिले आएर यसलाई सजिलै पचाउन सक्ने भएका छन। पछि आविष्कार भएकाहरु पनि केहि बर्षमै काम नलाग्ने हुने गरेका छन्। एउटा जीवाणुले आफुसग भएको लड्न सक्ने क्षमता अरुलाई पनि सार्न सक्छन। यसरी धेरै भन्दा धेरै जीवाणुहरुमा प्रतिरोधको क्षमता विकास भएको पाईन्छ। यो सबै कुराले प्रमाणित गर्दछ कि एन्टिबायोटिकको धेरै प्रयोग वा दुरुपयोगले भविष्यमा यसको उपयोगिता कम हुदै जान्छ र कामै गर्न छाड्ने दिन पनि नआउला भन्न सकिन्न।

के गर्न सकिन्छ?

सर्बप्रथम त यसको प्रयोग बारे जनचेतना हुन अत्यावश्यक छ। बिरामी परेपछि डाक्टरको सल्लाहपछि मात्र औषधि खानुपर्छ, कुन औषधि कसरी खाने, कति दिनसम्म खाने सबै कुराको ख्याल राख्नुपर्छ। सरकारले पनि योग्य व्यक्तिलाई मात्र औषधि पसल खोल्ने अनुमति दिनु पर्छ र लागू भए नभएको निगरानी राख्नु पर्छ। डाक्टरको पूर्जीबिना औषधि किन बेच लाई रोक्नु पर्छ।


सूक्ष्मजैबिकी एवं सरुवा रोग विशेषज्ञ (अध्ययनरत)
BPKIHS, Dharan

मानव ब्याक्टेरिया द्वन्द्वः यसरी हार्दैछ नेपाल

एन्टिबायोटिक युगको अन्त र चिकित्सा विज्ञानको अन्धकार यात्रा- 1

Earlier in the serries: 

एन्टिबायोटिक युगको अन्त र चिकित्सा विज्ञानको अन्धकार यात्राः पृष्ठभुमि

पेनिसिलिनको आविष्कार हुनुअघि संक्रमणजन्य रोगहरुबाट मानिसलाई बचाउने एउटै शक्ति भनेको व्यक्तिको रोग प्रतिरोधी क्षमता थियो । विभिन्न खालका संक्रमणहरु त्यतिखेर पनि हुन्थे र जसको प्रतिरोधी क्षमता उत्कृष्ट हुन्थ्यो, ऊ रोगबाट तंग्रिएर उठ्थ्यो भने त्यस्तो क्षमता कम हुने मानिसहरु सामान्य संक्रमणका कारणले पनि मरिहाल्थे ।

तर एन्टिबायोटिक युगको शुरुवातसँगै एकपछि अर्को किसिमका संक्रमणविरुद्ध औषधिहरुको आविष्कार भयो र पहिलेका समस्याहरु इतिहास बनेर गए । त्यसका साथै एन्टिबायोटिकहरुलाई अनन्त कालसम्म काम गरिरहने अचूक औषधिका रुपमा प्रयोग गर्न थालियो । दुर्भाग्यवश, जसरी मानव जाति लाखौं वर्षदेखि अनेक आरोह अवरोह झेलेर आफूलाई परिष्कृत गदैृ यो ग्रहमा जीवित छ, त्यसरी नै ब्याक्टेरियाहरुले पनि आफूलाई परिष्कृत गर्दै एन्टिबायोटिक प्रतिरोधी क्षमता विकास गरे । विशुद्ध जीव विकासको सिद्धान्तबाट हेर्दा ब्याक्टेरियाहरुले त्यस्तो क्षमता विकास गर्नु स्वभाविक र एक हिसाबले अपरिहार्य थियो । कुरा यत्ति हो कि दुर भविष्यसम्म हेरेर एन्टिबायोटिकको जथाभावी प्रयोग नगरेको भए र नयाँ प्रकारका एन्टिबायोटिकको आविष्कारका लागि यथेष्ट ध्यान दिएको भए एन्टिबायोटिक युग अर्थात् एन्टिबायोटिकले काम गर्ने समय कम्तीमा अरु एक शताब्दी जति लम्ब्याउन त्यति गाह्रो थिएन ।

तर त्यसो नभएर बहु प्रतिरोधी ब्याक्टेरियाहरु विश्वभर फैलिएर जन स्वास्थ्यका लागि ठूलो चुनौती बनिसकेपछि नेपालमा चाहिं यसको स्थिति के छ भनेर जान्नु आवश्यक छ ।

नेपाल लगायतका अविकसित देशहरुमा समस्याको गहिराइ यति नै छ भनेर ढुक्कसाथ भन्न गाह्रो छ किन भने विकसित देशहरुमा जस्ता गहन र ठूलो स्तरका वैज्ञानिक अध्ययनहरु यहाँ हुने गरेका छैनन् । त्यसबाहेक हामीकहाँ बिरामी हुने जति सबै अस्पताल जाने र अस्पताल जाने जतिको रोग पूर्ण रुपमा निदान हुने अवस्था छैन । श्रोत, साधन र प्रविधिको सीमितताले विकसित देशमा सजिलै पत्ता लाग्ने रोग र समस्याहरु हामीकहाँ पत्ता लाग्ने गर्दैनन् । त्यसबाहेक जति कुरा पत्ता लाग्छन्, तिनको दुरुस्त रेकर्ड राख्ने प्रणाली नभएकाले कति जानकारी सम्भव भए पनि अध्ययनका लागि उपलब्ध हुँदैन ।

त्यसको अर्थ के हैन भने, हामीकहाँ समस्याको फैलावट कति छ त्यसको अनुमानै लगाउन सकिंदैन । हामीसित त्यस्ता केही मापदण्डहरु छन्, जसको मदतले हामीकहाँ समस्या यत्तिको विकराल छ र छिमेकीको तुलनामा हामी यति सुरक्षित वा असुरक्षित छौं भनेर भन्न सक्छौं । त्यस्तै मापदण्डमध्ये एउटा मापदण्डबारे यो खण्डमा चर्चा गरौं ।

हाल उपलब्ध एन्टिबायोटिकहरुमध्ये सबैभन्दा शक्तिशाली मानिएको कार्बापेनेम ग्रुपका एन्टिबायोटिकहरुले पनि  मार्न नसक्ने एउटा ब्याक्टेरिया एउटा स्वेडिश विरामीमा भारतबाट सल्केको भनेर प्रमाणित भएपछि त्यस्तो ब्याक्टेरियाको प्रतिरोधी जिनको नाम न्यू दिल्ली मेटालो बिटा ल्याक्टामेज वन (एनडीएम वन) राखिएको थियो । त्यसले भारतका वैज्ञानिकहरु र संक्रमणजन्य रोगका विशेषज्ञहरुलाई व्यग्र बनायो किनकि लगत्तै भारतका धेरै ठाउँबाट ब्याक्टिेरियाको त्यस्तो जिन फेला पर्दै गयो । र त्यो र त्योजस्तै अन्य एन्टिबायोटिक प्रतिरोधी जिनको डरलाग्दो पक्ष के छ भने होरिजन्टल स्प्रेड भनिने तरिकाबाट तिनीहरु एउटा प्रजातिको ब्याक्टेरियाबाट अर्को प्रजातिमा सजिलै सर्न सक्छन् ।